Izgaranje se često tumači kao rezultat perioda kada je utrošeno previše napora na poslu, a premalo na oporavku. Zdravstveni radnici često su skloni izgaranju. Ipak, izgaranje može uticati na radnike bilo koje vrste, uključujući i studente. Poslovi sa velikim stresom mogu dovesti do većeg izgaranja nego rad sa manjim stresom. U narednih pet strana će biti prikazan članak „Burnout syndrome: a disease of modern societies?” (A. Weber i A. Jaekel-Reinhard) u kome su pokrivene sledećete teme relevantne za ovu oblast – definicija, etiopatogeneza, simptomi, dijagnoza, terapija i prevencija.
Sa promjenom načina rada i tipa poslova interesovanje za problem izgaranja (burn out syndrome) je poraslo tokom poslednje decenije. Još uvijek ne postoji opšte prihvaćena definicija ili dijagnostički kriterijumi problema izgaranja, pa se najčešče karakteriše prisustvom iscrpljenosti, depersonalizacijom i smanjenim zadovoljstvom u radu, kao i hroničan stres koji nije uspješno uklonjen. Postavlja se pitanje da li je problem izgaranja dio javnog diskursa o stresu modernog društva, ili su to simptomi bolesti nazvane - sindrom izgaranja? Izraz „izgaranje“ skovan je u SAD-u prije 45 godina. Psihoanalitičar Freudenberger je objavio jedan od prvih naučnih opisa sindroma izgaranja kao psihijatrijski i fizički slom. 1981. godine, Maslah je dala dodatnu definiciju, kao i instrument za mjerenje izgaranja koje se i danas najčešće koristi, (MBI -Inventar izgaranja Maslachove).
Tokom poslednjih par godina javni interes za problem izgaranja je porastao u industrijski razvijenim zemljama. Iako je ova tema doživjela procvat u medijima, postoji veliko odstupanje između laičkog mišljenja i naučno istraživačkog rada koji se bavi ovom temom. Psiholozi i sociolozi su se najčešće bavili ovom tematikom, a glavni doprinosi za identifikaciju i klasifikaciju sindroma izgaranja su objavili psiholozi. Većina radova koja se bavi ovom tematikom kao uzorak uzima ljekare i socijalne radnike. Što se tiče glavnog problema ovih istraživanja on proizilazi iz činjenice da ne postoji opšte prihvaćena definicija izgaranja. Izdvajanje od ostalih zdravstvenih poremećaja je teško, a potencijalni uzročni faktori su još uvijek nejasni.
1. Definicija
Prema jednoj od prvih karakterizacija ovog fenomena koju su dali Maslah i Džekson, izgaranje je rezultat hroničnog stresa (na radnom mjestu) koji nije uspješno uklonjen. Karakteriše ga iscrpljenost i depersonalizacija (negativizam / cinizam) i najčešće se sreće u društvenim profesijama i onim koje se bave brigom drugih (npr. socijalni radnici, nastavnici, medicinske sestre, ljekari, stomatolozi). Kasnija definicija koja je u širokoj upotrebi danas i zasnovana na MBI-u navodi iscrpljenost, depersonalizaciju i smanjeno zadovoljstvo radnim postignućem, koji se javljaju kao odlučujući elementi sindroma izgaranja. Danas se generalno vjeruje u to da 'negativan stres' vjerovatno predstavlja ključnu pojavu u etiopatogenezi izgaranja. Spomenuta su još dva patogenetska faktora - "biti preplavljen svakodnevnom rutinom” i “razočarana očekivanja”.
Suprotno ranijim zapažanjima u vezi sa epidemiologijom izgaranja, primjećeno je da sindrom nije povezan sa određenim radnim mjestima, okolnostima, polom i starošću. Pojava sindroma izgaranja opisana je u različitim zanimanjima, npr. društveni radnici, savjetnici, nastavnici, medicinske sestre, laboratorijski radnici, logopedi, radni terapeuti, ljekari i stomatolozi, policajci i zatvorski službenici, stjuardese, menadžeri i čak i kod domaćica, studenata i nezaposlenih. Psihološka objašnjenja pretpostavljaju da je u većini ovih zanimanja kombinacija brige, savjetovanja, liječenja ili zaštite, zajedno sa zahtjevima da se pokaže da je nekom stalo, od centralnog značaja. Stope zastupljenosti objavljene u literaturi za pojedinačna zanimanja moraju se posmatrati skeptično, kao i to da definicije i dijagnostički kriterijumi koji se koriste u tim istraživnajima nisu uniformni. Zavisno od instrumenata za evaluaciju i klasifikacionih sistema, učestalost izgaranja kod nastavnika iznosi do 30%, dok su ljekari i stomatolozi do10% .
2. Etiopatogeneza sindroma izgaranja
Uprkos brojnim novim otkrićima u vezi sa razvojem sindroma izgaranja, još uvijek postoje mnoga pitanja bez odgovora. Jedno od glavnih pitanja u vezi problema izgaranja tiče se prirode samog problema. Da li je problem izgaranja samo visok nivo stresa na zahtjevnom poslu, ili je rezultat složene interakcije socijalnih faktora (okolnosti) i pojedinačnih faktora (ponašanje)? Kao potencijalne uzroke stresa koji potiču iz sredine, autori navode: individualizaciju, gubitak tradicionalnog sistema podrške, anonimnost, očekivanja vezana za obrazovanje, nedostatak vremena… Uzroci stresa koji potiču iz posla su mehanizacija, globalizacija/konkurencija, povećana složenost rada, nesigurnost posla, mobilnost/fleksibilnost i specijalizacija.
Prema modelu opterećenja posla, visok nivo opterećenja može biti rezultat nakupljanja psihičkog/psihosocijalnog stresa u kombinaciji sa nižim nivoom tolerancije na stres, što u ovom kontekstu treba posmatrati kao „negativan stres“. Kada negativan stres postaje hroničan i kada se sa njim čovjek ne bavi na adekvatan način, onda dovodi do negativnih efekata na zdravlje. Pored psiholoških i socijalnih faktora, bitnu ulogu igraju biološki i biohemijski faktori. Što se tiče uloge hormonalnih i endokrinoloških promjena u nastajanju stresa, najveća pažnja se pridaje povećanju nivoa kortizola i poremećaja u hipotalamičkom sistemu. Uloga biohemijskih faktora je bitna zato što se ne tiče samo razvoja problema izgaranja već ima ulogu i u patogenezi psihosomatskih bolesti koje su povezane sa određenim zanimanjima. Prema modelu 'ličnost-životna sredina', neravnoteža između psihosocijalnog stresa i individualne tolerancije na stres je presudna za razvoj sindroma izgaranja. Na rizik pojave problema izgaranja ne utiče samo količina faktora stresa i nedostatak ličnih resursa, već i sistemi socijalne podrške kao i strategije prevazilaženja problema. Pored osnovne strukture ličnosti (npr. u kojoj mjeri neko ispoljava crte kao što su perfekcionizam, nesigurnost, emocionalna nestabilnost, itd.), negativni faktori koji utiču na nečiju toleranciju prema stresu je nepostojeća ili neadekvatna strategija za prevazilaženje stresa, negativna iskustva i stil života (npr. neadekvatna podrška zbog nedostatka socijalnih odnosa / partnerstava).
3. Simptomi
Simptomi pacijenata sa ovim sindromom su raznoliki i sreću se u psihijatrijskim, psihosomatskim, somatskim i socijalnim poremećajima. Glavni psihološki simptomi su, pored hroničnog umora i osjećaja iscrpljenosti, stanje definisano kao mentalna disfunkcija. Ovo podrazumijeva teškoće sa koncentracijom i pamćenjem (nedostatak preciznosti, neorganizovanost), i promjene ličnosti (nedostatak interesovanja, cinizam, agresivnost). Teži simptomi uključuju anksioznost i depresiju koje mogu rezultirati samoubistvom u ekstremnim slučajevima. Sa problemom izgaranja je povezan i problem zavisnosti (npr. alkohol, ljekovi...). Uobičajeni somatski simptomi su glavobolje, gastrointestinalni problemi (iritabilni stomak, proliv) ili kardio-vaskularni poremećaji kao što su tahikardija, aritmija i hipertonija.
Navedeni autori opisuju problem izgaranja kao dinamičan proces i navode osam faza njegovog razvoja. Prva faza je hiperaktivnost nakon koje dolazi iscrpljenost koja uključuje osjećanja kao što su hronični umor i gubitak energije. Nakon toga dolazi do smanjene aktivnosti u kojoj se javlja povlačenje individue. Slede emocionalne reakcije kao što su agresija, negativnost i cinizam. Degradacija je sledeća i uključuje duševnu bol i gubitak socijalnih kontakta. Što se tiče psihosomatskih reakcija obično dolazi do poremećaja spavanja, gastrointestinalnih poremećaja, osetljivosti na infekcije, seksualni poremećaji i unos alkohola i droge. Poslednji stadijum i očajanje i može dovesti do samoubistva. Pored pomenutog, u zavisnosti od trajanja i ozbiljnosti problema izgaranja, često postoje i druge negativne socijalne posledice. One uključuju, sa stanovišta pojedinca, povlačenje na radnom mestu (tkzv. 'unutrašnja ostavka') ili uticaj na privatni život (seksualni problemi i socijalna izolacija). Iz perspektive društva, postoji povećan rizik od prekomernog perioda odsustva sa posla i davanje ostavki.
4. Dijagnoza, diferencijalna dijagnoza i terapija
S obzirom na činjenicu da problem izgaranja odlikuju uglavnom nespecifični simptomi, neophodan je sveobuhvatan i diferenciran pristup kada govorimo o uspostavljanju dijagnoze sindroma izgaranja. Za dijagnostički proces je medicinska stručnost podjednako važna kao i interdisciplinarna saradnja i komunikacija između svih ljudi koji su uključeni u dijagnostički proces (pacijent, ljekar opšte prakse, specijalista, psiholog, itd.) Sveobuhvatan dijagnostički pristup za dijagnozu sindroma izgaranja uključuje medicinsku istoriju (ranije i trenutne bolesti), socijalnu i profesionalnu istoriju (identifikacija potencijalnih faktora stresa i mogućih socijalnih posledica), istoriju korišćenja ljekova (pušenje, konzumiranje alkohola i droga), aktuelni simptomi, medicinski pregled, psihosomatski i psihijatrijski status (inventar izgaranja po Maslahu) i posebni psihometrijski testovi kao što je biomonitoring stresa.
Od posebne važnosti za dijagnozu problema izgaranja jeste da ljudi koji obavljaju taj posao imaju odgovarajuću medicinsku ekspertizu. Pored opšte anamneze za procjenu prethodnih i pratećih bolesti, treba obaviti anamnezu koja je fokusirana na socijalno i profesionalno orijentisane bolesti. Ovo služi za identifikaciju potencijalnih faktora stresa i za procjenu mogućih negativnih posledica po privatni život pojedinca. Pored toga, konzumacija alkohola ili droge mora biti dokumentovana. Subjektivni simptomi trebaju biti što detaljnije opisani, posebno se obazirući na tok i razvoj simptoma. Fizički pregled kod ljekara opšte prakse je takođe neophodan i treba ga dopuniti rezultatima sa rutinskih medicinskih testova (npr. krvna slika, elektroliti, funkcija bubrega). U posebnim slučajevima se mogu odraditi i posebne imunološke i/ili endokrinološke analize. Preporučuje se i rana psihosomatska/psihijatrijska konsultacija i sprovođenje psihometrijskih ispitivanja. U tom slučaju se najčešće koristi Maslah inventar za probleme izgaranja. To je upitnik za samoprocjenu, koji se sastoji od 22 stavke za ocjenu emocionalne iscrpljenosti, depersonalizacije i nezadovoljstva radom.
Što se tiče diferencijalne dijagnoze, bitno je razdvojiti problem izgaranja od primarnih psihijatrijskih poremećaja, tj. onih koji su nezavisni od egzogenih faktora stresa. Dalje, bitno je razdvojiti od hroničnih somatskih bolesti, kao što su hronične infekcije, endokrinopatija (npr. poremećaji štitne žlijezde, Addisonova bolest), auto-imunopatija, tumori ili sindrom takozvanog hroničnog umora (CFS). U praksi, uspostaviti dijagnozu sindroma izgaranja je problematično, čak i sa diferenciranim pristupom. Teško je pronaći vremenski odnos kao i uzročni odnos prema prethodnom psihosocijalnom stresu u životu pojedinca kada bolest, kao što je često slučaj, traje duže vrijeme. Sve to je otežano postojanjem višestrukih simptoma i različitih faktora koji utiču na pojedinca. Problem dijagnosticiranja može biti i nedostatak informacija i znanja ljekara ili specijaliste o ovoj temi. Čak i uz optimalnu saradnju pacijenata, doktora i psihologa, i dalje postoje opšti metodološki problemi u ocjeni negativnog stresa na radnom mjestu. Uz to se mora napomenuti da profesionalni faktori stresa su često međusobno povezani i teško se razdvajaju jedni od drugih, što dodatno otežava uspostaljanje dijagnoze.
5. Prevencija i Terapija
Mjere za sprečavanje sindroma izgaranja mogu biti različite u odnosu na pristup i nivoe prevencije. Preventivni pristupi koji se trebaju uzeti u obzir odnose se kako na modifikacije u radnom okruženju (poboljšanje okolnosti) koje olakšavaju problem, pa tako i poboljšanje sposobnosti pojedinca da se nosi sa stresom (bihevioralno preventivne mjere). Prema SZO prevencija se može podijeliti na primarno preventivne mjere (izbjegavanje/uklanjanje faktora koji čine osobu bolesnom), sekundarne mjere (rano prepoznavanje - intervencija vezane za manifestne simptome bolesti) i tercijarne mjere (suočavanje sa posledicama bolesti – liječenje i rehabilitacija).
Neke od mjera koje se mogu preduzeti u životu pojedinca su:
• Poboljšanja u rješavanju izvora stresa,
• Učenje tehnika opuštanja,
• Odvraćanje od prevelike odgovornosti (naučiti da se kaže „ne“),
• Različiti hobiji (sport, kultura, priroda),
• Održavanje stabilnih partnerskih / društvenih odnosa,
• Sniženje frustracije (smanjenje lažnih očekivanja)
Pored toga, neki autori religiju i duhovnost smatraju potencijalno preventivnom mjerom. Trenutno najčešće razmatrane strategije za sprečavanje izgaranja su vezane za okolnosti i postupke u kojima se koristi kombinacija primarne i sekundarne prevencije. U tom smislu se mogu razlikovati aktivnosti kojima je fokus na organizaciji rada i rukovođenju, i aktivnostima koje su usmjerene na pojedinca.
Postupci koji se mogu preduzeti na radnom mjestu su:
• Stvaranje / očuvanje „zdravog radnog okruženja“ (npr. upravljanje vremenom, stil komunikacije i liderstva),
• Priznavanje postignuća (pohvale, uvažavanje, novac),
• Obuka menadžera (ovdje se ističe „ključna uloga“ šefa u prevenciji izgaranja)
Postupci koji su usmjereni na personalizovane strategije su:
• Sprovođenje „testova pogodnosti“ prije obuke za posao,
• Posebni programi koji prate rad osobe iz rizičnih grupa (npr. grupe za nastavnike i ljekare),
• Redovno profesionalno medicinsko/psihološko praćenje.
Testovi pogodnosti koje bi pojedinac radio prije obuke za određeni posao vjerovatno neće biti pozitivno prihvaćeni zato što ne dozvoljavaju slobodu izbora kada je u pitanju zanimanje, čak iako su korisni sa medicinskog aspekta. Svakako, praznine u znanju u ovoj oblasti ne bi trebalo da spriječe pokušaje sprovođenja preventivnih mjera sindroma izgaranja. Pacijenti sa ovim sindromom zahtijevaju kompetentnu pomoć i treba da osjećaju da su njihove žalbe shvaćene ozbiljno.
Tekst pripremio
Prof dr Milanko Čabarkapa, Institut za psihologiju, Filozofski fakultet u Beogradu
Reference
Weber, A., &Jaekel-Reinhard, A. (2000). Burnout syndrome: a disease of modern societies?. Occupational medicine, 50(7), 512-517.
